Tussen veiligheid en vrijheid: de impact van veiligheidsrisicogebieden

Bron foto: Google, Achtergrond foto: Veiligheidsrisicogebied ingesteld bij kermis in Hoevelaken

Onlangs keek ik een aflevering van het programma Rachel valt binnen op de NPO. In dit programma volgt Rachel de politie en legt ze op een toegankelijke manier aan kinderen uit hoe het politiewerk in zijn werk gaat. In de betreffende aflevering liep Rachel mee met de bekende politievlogger Jan Willem. Samen met zijn collega hield hij een groep jongeren staande, nadat op camerabeelden was gezien dat zij messen tevoorschijn haalden. Tijdens het gesprek met de jongeren werd uitgelegd dat ze zich in een veiligheidsrisicogebied bevonden. Hierdoor mocht de politie hen preventief fouilleren en werden ze extra in de gaten gehouden door camera’s. In dit programma wordt in het kort en in begrijpelijke taal voor kinderen, omdat het een kinderprogramma is, uitgelegd wat een veiligheidsrisicogebied is. Maar wat houdt nu een veiligheidsrisicogebied eigenlijk in? Hieronder volgt een uitgebreidere uitleg.

Een veiligheidsrisicogebied is een door de burgemeester aangewezen zone binnen een gemeente waar sprake is van een verhoogd risico op verstoring van de openbare orde. Dit kan bijvoorbeeld gaan om gebieden waar wapengeweld, steekincidenten of andere ernstige incidenten vaker voorkomen. Maar veiligheidsrisicogebieden worden ook aangewezen in het kader van de bestrijding van terrorisme en extremisme. Denk hierbij aan locaties met een verhoogd risico op een terroristische aanslag, zoals luchthavens, stations, overheidsgebouwen of plekken waar grote groepen mensen samenkomen. In deze gebieden is het van groot belang dat de politie snel en preventief kan optreden om de veiligheid van burgers te waarborgen.

De aanleiding voor het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied kan uiteenlopen. Soms is er sprake van een toename van wapengerelateerde incidenten onder jongeren, zoals steekpartijen of berovingen. In andere gevallen kan het gaan om een verhoogde dreiging van terrorisme of extremisme, bijvoorbeeld na een concrete dreiging of een aanslag elders in Europa. Door een gebied aan te wijzen als veiligheidsrisicogebied, krijgt de politie extra bevoegdheden om preventief te fouilleren en toezicht te houden, zelfs als er geen directe verdenking tegen een persoon is. Dit maakt het mogelijk om sneller in te grijpen en incidenten te voorkomen.

Als een gebied als veiligheidsrisicogebied is aangewezen, wordt dit duidelijk kenbaar gemaakt aan het publiek. Gemeenten publiceren het besluit op hun website, in lokale media en soms met borden in het gebied zelf. De politie mag, na toestemming van de officier van justitie, iedereen in het gebied preventief fouilleren op wapens. Ook wordt er vaak gebruikgemaakt van cameratoezicht om risicovolle situaties vroegtijdig te signaleren en te kunnen ingrijpen. Dit gebeurt niet alleen in uitgaansgebieden of stadscentra, maar ook op locaties die gevoelig zijn voor terroristische dreiging, zoals grote evenementen of belangrijke infrastructuur.

De aflevering van Rachel valt binnen laat goed zien hoe veiligheidsrisicogebieden in de praktijk functioneren. Jongeren werden gecontroleerd omdat ze zich in zo’n gebied bevonden en er aanwijzingen waren voor wapenbezit. Maar ook op plekken als Schiphol, rond het Binnenhof in Den Haag of bij grote concerten en sportwedstrijden worden regelmatig veiligheidsrisicogebieden ingesteld, juist vanwege het risico op extremisme of terrorisme. Hier is het doel niet alleen het voorkomen van wapengeweld, maar ook het beschermen van burgers tegen grootschalige dreigingen.

Het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied is een ingrijpende maatregel die raakt aan fundamentele rechten zoals privacy en bewegingsvrijheid. Daarom mag deze maatregel alleen worden ingezet als het echt noodzakelijk is, en moet het gebied en de duur van de aanwijzing zo beperkt mogelijk blijven. Gemeenten en politie moeten zorgvuldig afwegen of de maatregel proportioneel is en of er geen minder ingrijpende alternatieven zijn.

Zoals te zien is in het voorbeeld uit Rachel valt binnen, is het begrip veiligheidsrisicogebied in de praktijk van grote betekenis voor de aanpak van uiteenlopende veiligheidsproblemen, van wapengeweld tot terrorisme. Maar wie beslist eigenlijk over het aanwijzen van zo’n gebied? En hoe is dat juridisch geregeld? Dat bespreken we in het volgende deel.

De juridische basis: wie mag een veiligheidsrisicogebied aanwijzen?

De bevoegdheid om een veiligheidsrisicogebied aan te wijzen is in Nederland strikt juridisch geregeld. De belangrijkste wettelijke basis hiervoor is artikel 151b van de Gemeentewet. Volgens deze wet mag alleen de burgemeester een veiligheidsrisicogebied aanwijzen, en dat kan hij of zij uitsluitend doen als de gemeenteraad deze bevoegdheid via de Algemene Plaatselijke Verordening (APV) heeft verleend. De burgemeester neemt dit besluit niet op eigen houtje: het gebeurt altijd in overleg met de politie en de officier van justitie, het zogenoemde driehoeksoverleg. De officier van justitie speelt een cruciale rol, want alleen na diens toestemming mag de politie daadwerkelijk overgaan tot preventief fouilleren in het aangewezen gebied.

De centrale overheid, zoals het Ministerie van Justitie en Veiligheid of de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), heeft geen directe beslissingsbevoegdheid. Wel stellen zij de wettelijke kaders vast en geven zij advies of ondersteuning, vooral bij dreiging van terrorisme of extremisme. In uitzonderlijke, spoedeisende situaties kan de burgemeester ook zonder voorafgaande toestemming van de gemeenteraad een gebied tijdelijk aanwijzen als veiligheidsrisicogebied, maar deze aanwijzing geldt dan maximaal twaalf uur en moet zo snel mogelijk formeel worden vastgelegd en bekendgemaakt.

Hoe wordt een veiligheidsrisicogebied aangewezen? De procedure stap voor stap

Het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied verloopt volgens een vaste procedure, die is ontworpen om zorgvuldigheid en rechtszekerheid te waarborgen. Het begint meestal met signalen uit de wijk, meldingen van burgers, of analyse van incidenten door de politie. Als uit deze informatie blijkt dat er sprake is van een verhoogd risico op bijvoorbeeld wapengeweld, terrorisme of ernstige verstoring van de openbare orde, wordt het onderwerp besproken in het driehoeksoverleg tussen burgemeester, politie en officier van justitie.

Als het risico groot genoeg wordt geacht, stelt de burgemeester een formeel besluit op. Hierin staat precies omschreven welk gebied het betreft, waarom het wordt aangewezen, welke periode het betreft en welke maatregelen er genomen mogen worden. Vaak wordt er een kaart toegevoegd waarop de grenzen van het gebied duidelijk zijn aangegeven. Het besluit wordt openbaar gemaakt, zodat iedereen weet waar en wanneer de maatregel geldt. Vervolgens kan de officier van justitie een bevel geven tot preventief fouilleren. De politie kan dan in het aangewezen gebied mensen, voertuigen en tassen controleren zonder dat er een concrete verdenking hoeft te zijn. De maatregel wordt regelmatig geëvalueerd en kan worden ingetrokken als het risico is verminderd.

Welke maatregelen gelden in een veiligheidsrisicogebied?

In een veiligheidsrisicogebied gelden bijzondere maatregelen die verder gaan dan het normale politiewerk. De bekendste is het preventief fouilleren: de politie mag iedereen in het gebied controleren op wapens, ook als er geen sprake is van een concrete verdenking. Dit gebeurt vaak op drukke plekken, bij uitgaansgelegenheden, stations of tijdens evenementen. Zo probeert men te voorkomen dat mensen wapens meenemen en gebruikt worden voor criminele activiteiten of geweldsincidenten.

Daarnaast wordt er vaak cameratoezicht ingezet. Camera’s helpen niet alleen bij het opsporen van strafbare feiten, maar werken ook preventief: mensen gedragen zich doorgaans voorzichtiger als ze weten dat ze in de gaten worden gehouden. In sommige gevallen kunnen er ook gebiedsverboden worden opgelegd aan personen die herhaaldelijk voor overlast of gevaar zorgen, of samenscholingsverboden om te voorkomen dat groepen zich verzamelen met het risico op escalatie. Al deze maatregelen zijn tijdelijk en worden alleen toegepast zolang het risico daadwerkelijk aanwezig is. De gemeente moet steeds afwegen of de maatregelen proportioneel zijn en of er geen minder ingrijpende alternatieven zijn.

Praktische voorbeelden en actuele situaties

In de praktijk zijn er talloze voorbeelden van veiligheidsrisicogebieden. In grote steden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht worden regelmatig delen van de binnenstad, uitgaansgebieden of stations aangewezen als veiligheidsrisicogebied, vooral na incidenten met wapengeweld of bij grote evenementen. Zo werd bijvoorbeeld rond het Leidseplein in Amsterdam een veiligheidsrisicogebied ingesteld na een reeks steekincidenten onder jongeren. In Rotterdam zijn delen van het centrum en het uitgaansgebied regelmatig aangewezen, zeker tijdens drukke weekenden of na onrust in de stad.

Maar veiligheidsrisicogebieden zijn er niet alleen in de grote steden. Ook in kleinere gemeenten kan de burgemeester besluiten tot deze maatregel, bijvoorbeeld na een geweldsgolf of bij dreiging van extremisme. Denk aan een dorpsplein waar jongeren met messen rondlopen, of een industrieterrein waar sprake is van criminele activiteiten. Daarnaast worden veiligheidsrisicogebieden ook ingesteld rond gevoelige locaties zoals luchthavens, stations, het Binnenhof of bij internationale topontmoetingen, juist vanwege het risico op terrorisme of extremisme. Deze voorbeelden laten zien dat het instrument flexibel kan worden ingezet, afhankelijk van de lokale situatie en de aard van de dreiging.

De rol van landelijke instanties zoals de NCTV

Hoewel het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied een lokale bevoegdheid is, spelen landelijke instanties zoals de NCTV (Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid) een belangrijke ondersteunende rol. De NCTV heeft geen directe beslissingsbevoegdheid, maar biedt expertise, analyse en advies, vooral bij dreiging van terrorisme of extremisme. Bij een verhoogd dreigingsniveau kan de NCTV adviseren om extra veiligheidsmaatregelen te nemen, bijvoorbeeld rond luchthavens, overheidsgebouwen of grote evenementen.

De NCTV fungeert als schakel tussen lokale en nationale crisisstructuren. Bij een concrete dreiging kan de NCTV betrokken worden in het lokale overleg, zodat informatie snel wordt gedeeld en maatregelen goed op elkaar worden afgestemd. Ook ondersteunt de NCTV gemeenten bij risico- en crisiscommunicatie, zodat burgers goed geïnformeerd zijn bij een dreiging of incident. Voor objecten van nationaal belang, zoals het Koninklijk Huis of bepaalde infrastructuur, kan de NCTV direct beslissen over beveiligingsmaatregelen, maar het aanwijzen van gemeentelijke veiligheidsrisicogebieden blijft altijd de verantwoordelijkheid van de burgemeester.

Informatievoorziening, transparantie en gevolgen voor de burger

Transparantie is essentieel bij het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied. Gemeenten zijn verplicht om hun besluiten openbaar te maken en duidelijk te communiceren waar en wanneer een gebied is aangewezen. Dit gebeurt via de gemeentelijke website, lokale media en soms met borden in het gebied zelf. Ook landelijke platforms zoals Overheid.nl en de Risicokaart bieden actuele informatie over aangewezen gebieden.

Voor burgers heeft het wonen of verblijven in een veiligheidsrisicogebied directe gevolgen. Iedereen kan preventief worden gefouilleerd, ook zonder concrete verdenking. Je bent als burger verplicht om hieraan mee te werken als de politie daarom vraagt. Daarnaast kunnen er camera’s hangen en kunnen er gebieds- of samenscholingsverboden gelden. Deze maatregelen zijn bedoeld om de veiligheid te vergroten, maar ze maken wel inbreuk op fundamentele rechten zoals privacy en bewegingsvrijheid. Het is daarom belangrijk dat gemeenten zorgvuldig omgaan met deze bevoegdheden en dat burgers goed weten wat hun rechten en plichten zijn binnen een veiligheidsrisicogebied.

Discussie: nut, effectiviteit en grondrechten

Het instellen van veiligheidsrisicogebieden leidt tot maatschappelijke discussie. Voorstanders wijzen op het belang van veiligheid en het voorkomen van incidenten. Preventief fouilleren en cameratoezicht kunnen een afschrikkende werking hebben en bijdragen aan het veiligheidsgevoel van burgers. Tegenstanders maken zich zorgen over de inbreuk op grondrechten zoals privacy, bewegingsvrijheid en het recht om niet zomaar gecontroleerd te worden. Er zijn ook vragen over de effectiviteit: levert preventief fouilleren daadwerkelijk minder wapengeweld op, of verschuift het probleem naar andere plekken?

Onderzoeken laten zien dat veiligheidsrisicogebieden vooral een signaalfunctie hebben en het veiligheidsgevoel kunnen versterken. Tegelijkertijd is het effect op het daadwerkelijk terugdringen van wapengeweld moeilijk te meten. Gemeenten moeten daarom steeds een zorgvuldige afweging maken tussen veiligheid en grondrechten, en de maatregel alleen inzetten als het echt noodzakelijk is. Regelmatige evaluatie en transparantie zijn hierbij onmisbaar.

Handige bronnen en waar vind je actuele informatie?

Voor wie meer wil weten over veiligheidsrisicogebieden of wil weten of er in de eigen omgeving zo’n gebied is aangewezen, zijn er verschillende betrouwbare bronnen. De Risicokaart (www.risicokaart.nl) biedt een overzicht van risicovolle locaties en gebieden in heel Nederland, waaronder veiligheidsrisicogebieden. De Atlas Leefomgeving (www.atlasleefomgeving.nl) laat zien waar externe veiligheidsrisico’s zijn, zoals gevaarlijke stoffen, overstromingsrisico’s en meer.

Daarnaast publiceren gemeenten hun besluiten op hun eigen websites en via lokale media. Op Overheid.nl vind je officiële bekendmakingen van aangewezen gebieden. Ook kun je altijd contact opnemen met het gemeenteloket voor actuele informatie. Door gebruik te maken van deze bronnen blijf je als burger goed geïnformeerd over de veiligheidsmaatregelen in jouw omgeving.

Als Radicalisering en Terrorisme Expert vind ik het belangrijk om helderheid te bieden over veiligheidsmaatregelen die diep kunnen ingrijpen in het dagelijks leven van burgers. In mijn werk zie ik hoe essentieel het is dat mensen begrijpen waarom bepaalde gebieden als veiligheidsrisicogebied worden aangewezen, welke dreigingen hieraan ten grondslag liggen en hoe deze maatregelen bijdragen aan het voorkomen van geweld en extremisme. Met deze blog wil ik niet alleen informeren, maar ook het gesprek stimuleren over de balans tussen veiligheid en grondrechten, zodat we samen kunnen werken aan een samenleving die weerbaar is tegen dreiging, maar waarin ook ruimte blijft voor vrijheid en vertrouwen.

Mocht je na het lezen van deze blog nog vragen hebben over veiligheidsrisicogebieden, radicalisering, terrorisme of de impact van deze maatregelen op de samenleving, aarzel dan niet om contact met mij op te nemen. Ik sta open voor vragen, discussie of het delen van ervaringen en denk graag mee over oplossingen en beleid. Samen kunnen we zorgen voor meer duidelijkheid, begrip en een veilige, weerbare samenleving.